*रामकुमार श्रेष्ठ
बहुदलीय शासन प्रणाली अन्तर्गत हुने निर्बाचनमा कुनै निस्चित पार्टीले सरकार गठन गर्न आबस्यक बहुमत ल्याउन नसकेको अवस्थामा राजनीतिमा गणितीय खेल शुरु हुन थाल्ने संभाबना बढन थाल्दछ, जस्का कारण अनपेक्षित किसिमका घृणित खेलहरुको समेत मन्चन हुन सक्तछ । यस किसिमको परिस्थितिको सिर्जना बिकसित देशहरुमा कमै हुन्छ भने सामान्यत: गरीब एबं बिकासोन्मुख देशहरुमा बढी हुने संभाबना रहन्छ ती देशहरुमा पाइने फरक फरक राजनीतिक, सामाजिक र आर्थिक अवस्थाहरुहरुको कारणले गर्दा । प्राप्त भौतिक एबं आर्थिक सम्मुन्नतिको आधारमा सम्बन्धित देशको बिस्व रंगमन्चमा आफ्नै किसिमको स्थान निर्धारण हुने र सोही अनुरुप यस्तो परिस्थितिमा वाह्य शक्तिको पनि प्रभाब पर्ने, नपर्ने अथवा के कति पर्न सक्ने भन्ने कुराको समेत निर्धारण हुन सक्दछ । शक्तिशाली राष्ट्रको रुपमा गणना हुँदा हुँदै पनि साधन र श्रोतको अभाबमा कहिलेकांही साधन र श्रोतको लागि भर पर्नु पर्ने देशको दबाबको कारण महत्वपूर्ण निर्णय स्वतन्त्र रुपमा गर्न कठीन पर्ने कुरा केही समय अघि यूक्रेनले ग्याँसको लागि रसियाको दबाबमा पर्न परेको एउटा घटनाले प्रमाणित गरेको छ । बिद्यमान आर्थिक बिप्पन्नता मात्र नभएर यस्को भू-राजनीतिक अवस्थाको कारण पनि नेपालले यहाँ हुन खोज्ने हरेक बिशेष राजनीतिक घटनाक्रममा बाह्य शक्तिहरुको आफ्नै किसिमको चलखेल र दबदबाको सामना गर्न परेको देखिन्छ । त्यो के कस्तो उद्धेस्य प्राप्तीको लागि किन हुन्छ भन्ने कुरा लुक्न नसकेको रहस्य हो यद्यपि त्यस्को लागि शक्ति प्रयोग कर्ता र प्रभाबित दुबै पक्षले स्वीकार गर्ने गरेको भने पाइन्न जुन अस्वाभाबिक होइन पनि । समय, परिस्थिति र अवस्थानुरुप उनीहरुमा देखिने र उनीहरुद्वारा गरिने बिभिन्न किसिमका गतिबिधिका आधारमा यस्लाई बुझ्न र अनुमान गर्न नसकिने भने होइन ।
नेपालको बर्तमान अवस्था अति तरल छ र जुनसुकै बेला जे पनि हुन सक्तछ । कसैलाई पनि कुन बेला के हुन्छ भन्ने कुराको अनुमान गर्न अति कठीन छ । संबिधान सभाको निर्बाचनमा प्रत्यक्षतर्फ माओबादीले बहुमत ल्याए तापनि समानुपातिकको कारण स्पस्ट बहुमत कुनै पनि पार्टीले ल्याउन नसकेपछि बिभिन्न खेलहरु र घटनाहरु हुने क्रममा भएका केही खेल र घटनाले गर्दा आज हुन नपर्ने यस किसिमको अन्योल र अस्थिरताको सूत्रपात भएको छ । पन्चायती ब्यबस्था फालेर बहुदलीय प्रजातन्त्रको पुन:स्थापना पस्चात समेत लोकेन्द्र बहादुर चन्द र सूर्य बहादुर थापाले कसरी प्रधानमन्त्रित्व हत्याउन बारम्बार सफल भए त्यो सबैले बुझिरहेकै छन । पञ्चायती ब्यबस्थाको अन्त्यपछि नेपाली जनताको चाहनानुरुप परिबर्तनका संभाबनाहरुले अधिकाधिक मात्रामा मूर्त रुप लिने आशा स्बाभाबिक थियो तर संपूर्णप्रायः पेशेबार राजनीतिकर्मीहरुले बिस्तार बिस्तार राजनीतिलाई ब्याबहारिक रुपमै सबभन्दा राम्रो ब्यवसायको रुपमा प्रमाणित गरेर मात्र देखाएनन कि सांसद किनबेच जस्ता घृणित घटनाले सांसद र भेडा बाख्रा तुलना गर्न हिचकिचाउन नपर्ने परिस्थितीको सिर्जना समेत गरिदिए । रातो पासपोर्ट र सुत्केरी भत्ता जस्ता यथार्तताले राजनीतिलाई गाइजात्रे नीतिमा परिणत गरिदिए । भ्रस्टाचारीमाथि कार्यबाही गरिनुभन्दा जोगाउने संस्कारको बिकास प्रबल हुन थाल्नाले भ्रस्टाचार झन झन संस्थागत हुँदै बढन थालेको भन्ने कुराको प्रतिबाद गर्न कठीन देखिन्छ । यथार्ततालाई यथार्थ रुपमा भन्नु पर्दा भन्नै पर्ने यस किसिमका हीनताबोध गर्न पर्ने यथार्तताहरुले इतिहासमा नराम्ररी कालो धब्बा लगाइदिएको छ प्रजातन्त्रको पुन: स्थापनापश्चातको समयाबधिलाई – यो नेपाल र नेपालीको लागि ठूलो दुर्भाग्य र अबहेलना थियो भने नेपाल र नेपालीमाथिको ठूलो खेलबाड र बज्रपात ।
शुभ चिन्तकहरुको समेत आफू र आफ्ना कार्यकर्ताहरु सकाउने हो कि भन्ने आशंकाको बाबजूद तात्कालिन तेश्रो ठूलो पार्टीको रुपमा रहेको पार्टीको एउटा सानो हिस्साले भूमिगत रुपमा शुरु गरेको आन्दोलन मार्फत दश बर्षको छोटो समयमा देशका यस्तै वास्तबिकताको मलजल पाएर कसैले नसोचेको किसिमले राष्ट्रिय स्तरमा आफ्नो संगठन र शक्ति निर्माण गर्न समर्थ माओबादीको साथ पाएर दरबारले सत्ता आफ्नो हातमा लिएपछि सन्चालन गर्दै आएको अन्य पार्टीहरुको लज्जास्पद फितलो आन्दोलन सशक्त रुपमा अगाडि बढन सक्यो र दरबार पछाडि हटन वाध्य भयो । दरबारद्धारा र अझ कत्तिले त तत्कालिन राजा ज्ञानेन्द्रद्धारा नै सन्चालित भनिएको त्यही माओबादी त्यही दरबार र अझ उही ज्ञानेन्द्रलाई शक्तिहीन बनाउने निर्णायक शक्ति बन्न पुग्यो । यस्तै पृष्ठभूमिको आधारमा नेपाली जनताले आफ्नो अन्तर्बेदनालाई छताछुल्ल पारिदिए बिगत संबिधान सभाको चुनाब मार्फत कसैले नचिताएको परिणाम दिएर । यस किसिमको नतिजापस्चात निर्वाचनको क्रममा कसैले पनि नसोचेको किसिमले देखा परेको सबैभन्दा ठूलो नयाँ शक्ति सत्तामा शक्तिशाली बनेको बनी भ्रस्टाचाररी माथिको कार्यबाही सशक्त रुपमा अगाडि बढेको खण्डमा जनस्तरबाट त्यस्को बिरोध हुनुभन्दा समर्थन हुने भएको र त्यसबाट आफू र आफ्ना संस्थाहरुको बचेँ खुसेको इज्जत पनि धुमिल हुने संभाबनाबाट जोगिन खुला राजनीतिमा पोख्त भैसकेकाहरुबाट अनेक राजनीतिक खेलहरु शुरु गर्न थालेको अनुमान धेरैले गरे । त्यस किसिमको खेल भएको अनुमान गर्नेहरु त्यसरी खेल खेल्नेहरुकै कारण पहिलो परिणामको रुपमा मान्छन गणतन्त्र घोषणामा भएको अत्यधिक ढिलाई । आफूहरुमाथि पर्न सक्ने संभाबित खतरालाई कमजोर बनाउन गणतन्त्र घोषणाभन्दा माओबादीबाट रास्ट्रपति पद कसरी हात पार्ने भन्ने खेल नै सो ढिलाइको कारण थियो र माओबादीले गणतन्त्रको घोषणालाई बढी महत्व दिएर रास्ट्रपति पदबाट पछि हटेको भनिन्छ र देखिन्छ पनि । जेहोस गणतन्त्र नेपालको ईतिहासमा गणतन्त्र घोषणा ढिलाइमा आफ्नो स्वार्थको लागि गरिएको यस किसिमको ढिलाई एउटा कलंकित घटनाको रुपमा रहनेछ ।
उक्त परिणामपछिको दोश्रो खेलको मन्चन मानिन्छ माओबादीले छाडेको रास्ट्रपतिलाई हटाउन आबस्यक दुई तिहाइलाई यथाबत राखी प्रधानमंत्रीलाई हटाउन भने दुई तिहाइको सट्टा सामान्य बहुमत भए पुग्ने भनी अन्तरिम संबिधानमा परिवर्तन गर्न खेलिएको भूमिकालाई । यसरी गरिएको यो निर्णय नै गणतन्त्र नेपालको राजनीतिलाई यसरी अस्थिर बनाउन जिम्मेवार देखिन्छ र यो निर्णय गर्ने बित्तिकै यस किसिमको राजनैतिक संभाबनाहरुको अडकलबाजी भैसकेको थियो नेपाली राजनीतिका हस्ती मानिदै आएकाहरुको सबै किसिमका चारित्रिक बिशेषताहरुका आधारमा जुन अडकलबाजी अस्वाभाबिक थिएन र भयो पनि त्यस्तै । बिगतमा भएका आफ्ना कमी कमजोरीको यथार्थ बिस्लेषण गरी त्यस्का आधारमा पस्चाताप गरेर देशको यस्तो जटील संक्रमण अवस्थामा होसियारी पूर्वक अगाडि बढ्नु पर्ने यथार्थतालाई मनन गर्दै गुमेका जन बिस्वास फर्काउन देश र जनताप्रति गरिएको जिम्मेवारी महसूस दिलाउन तदनुरुपका कृयाकलाप अगाडि बढाइनु आबस्यक थियो केही ठूला पार्टीहरुका सामू, तर दुर्भाग्य नयाँ संबिधान निर्माण गरी शान्ति प्रकृयालाई तार्किक निस्कर्षमा पुर्याउनका खातिर भएको चुनाबपस्चात लक्षित उद्धेस्य प्राप्तिका खातिर नभै प्राप्त चुनाव परिणाम र सोही परिणामका कारण अन्तरिम संबिधानमा परिवर्तन गरेर सत्ता प्राप्तीका लागि खुलाइराखेको संभाबित ढोकाबाट प्रबेश गर्ने बातावरण बनाउनमा नै तल्लिन भएको र गणतन्त्र स्थापना अघि जस्तै सत्ता प्राप्तीका लागि गरिएका फोहोरी खेलको राम्रै पुनराब्रिति गराइेएको देखिन्छ ।
माओबादीले नेत्रित्व गरेको सरकारपछि गठन भएको बर्तमान सरकारका बिषयमा शुरुदेखि नै थुप्रै अनौठा बिशेषता एबं बिसंगतिहरु देखिन्छन । आशिर्बादको प्रसंगलाई थाँती राख्दा पनि अधिकांशद्धारा आलोचित, चित्त बुझाउन नसकिने र लोकतन्त्रकै उपहास हुने पहिलो प्रसंग हो मन्त्री हुनेहरुमा चुनाबमा हारिएका कैयौं ब्यक्तिहरु मात्र नभएर प्रधानमन्त्री लगायत सबभन्दा दोश्रो ठूलो पार्टीको नेत्रित्व गर्ने ब्यक्ति नै पनि हुन । यसरी चुनाबमा पराजितहरुकै भीड मन्त्री परिषदमा राख्नै पर्ने वाध्यता के परेछ त ? यस्तो जटील अवस्थामा नराखी नहुने नेपाली जनताले थाहा पाउन नसकिएका उनीहरुमा त्यस्ता बिशेष बिशेषता के रहेछन त जब कि उनीहरु सबका बारेमा आबस्यक पर्ने जान्न पर्ने संपूर्ण ब्यक्तिगत ईतिहासबाट नेपाली जनता अनभिज्ञ त छैनन ? यी प्रश्नहरुकै सेरोफेरोमा हुनु पर्छ केही जटील यथार्तताहरु जस्ले गर्दा यत्र तत्र उठाइेएका प्रश्नहरु र आफ्नै पार्टी कार्यकर्ता र नेताहरुले समेत हीनताबोध गर्न पर्ने र गर्न पार्ने गरी उठाइेएका वाध्यात्मक परिस्थितीहरु अनुत्तरित छन । दोश्रो बिशेषता हो माओबादीले सरकारको नेत्रित्व गर्दा महत्वपूर्ण मन्त्रालयहरु नेत्रित्व गर्ने पार्टीले लिन नहुने भनी गृह र रक्षाको लागि त्यत्रो रडाको मच्चाउने र रक्षा नपाएको कारण नै सरकारमा नजाने नेपाली कांग्रेस गृह, रक्षा र अर्थ सबै सरकारको नेत्रित्व गर्ने एमालेलाई बिना खासै बिबाद अच्चम्मैसंग दिन राजी हुनु । यसबाट के प्रस्ट हुन्छ भने नेपाली कंग्रेस माओबादीले सरकारको नेत्रित्व कुनै पनि हालतमा नगरोस अथवा सरकारमा नहोस अथवा ऊ सरकारमा हुँदा कसरी हुन्छ अफ्टेरोमा कसरी पार्ने भन्ने रणनीतिमा छ । तेस्रो बिशेषता हो चौथो ठूलो पार्टीको फूटपछिको फोरमको एउटा घटकलाई चार मन्त्री, तीन राज्यमन्त्री र एक सहायक मन्त्री दिने सहमति गर्नु जस्को पछाडि गच्छदार समूहलाई बहुमत बनाउन सहयोग गरी सो समूहलाई आधिकारिक बनाइ सत्ता समिकरण टिकाउने प्रयास भएको स्पस्ट छ । तर लामो समयपस्चात भएको मन्त्री परिषदको बिस्तारपछिको यति लामो समयपस्चात पनि मन्त्री बन्न नपाउनेहरु आफ्नो समूहमा नबस्ला र आफू स्पस्ट अल्पमतमा परिएला भन्ने त्रासले मन्त्रीको नाम दिन गच्छेदार असमर्थ रहेको स्पस्ट देखिन्छ । आखिर मन्त्री बन्ने आशमा बसिरहेकाहरु मन्त्री बन्न जती ढिला भयो आफू उपप्रधानमन्त्री बन्ने समय त लम्बिन्छ । यसरी जे जस्ता प्रिस्ठभूमिबाट हाल देशको सबभन्दा ठूलो पार्टी प्रतिपक्षमा र साना पार्टीहरु सत्तामा बस्ने जटील अवस्थाहरु सिर्जना भएका छन, त्यस्को लागि जिम्मेवार उक्त दोश्रो निर्णय नै भएको कारण सो निर्णय गर्न भूमिका निर्बाह गर्नेहरु नै देशको बर्तमान अबस्थाप्रति जिम्मेवार भएको कुरामा शंका छैन । किनकि त्यस किसिमको निर्णय परिवर्तन नगरिएको खण्डमा नेपाली कांग्रेस रक्षालाई निहुँ बनाएर सरकार बाहिर बस्ने संभाबना न्यून रहन्थ्यो । नेका सरकार बाहिर बस्नुको कारण नै अन्तरिम संबिधानमा गरिएको उक्त परिवर्तन नै हो जस्ले गर्दा बाहिर बसेर सरकार गिराउने भूमिका निर्बाह गरी खुला गरिराखेको ढोकाको उपयोग गर्न सकियोस ।
सेनापति प्रकरणबाट शुरु भएको अहिलेको समस्या पहिला रास्ट्रपति र त्यसपछि एमालेबाट घ्यू थपिदै गएको देखिन्छ । राष्ट्रपतिको कदमको त प्रसंग बेग्लै छ र केस सर्बोच्चमा पुगिसकेको छ , तर एमालेको पार्टीको तर्फबाट अध्यक्ष र महासचिबले र पार्टीको नेत्रित्व गर्ने नेताको हैसियतले उपाध्यक्षले समेत मन्त्री परिषद मार्फत सेनापति बिषयमा एउटा निर्णय दिइसकेपछि पुन: मध्यमार्गीको नाममा बरियताक्रममा तेस्रो नम्बरमा रहेकोलाई प्रस्ताब गरिसकेपछि प्रधानमन्त्रिको पासा पल्टने आशको संभाबनाका कारण आफ्ना दुबै बिकल्पलाई लत्याएर गरेको निर्णयले एमालेमाथि लाग्ने गरेको आरोप पुन: उजागार भै नेकासंग मिलेर सत्तामा जानको लागि खोलीराखेको ढोकाबाट प्रबेश गर्न गणितिय खेललाई निम्त्याएर पुन: लज्जास्पद गाइजात्रा को शुरुवात गरेको देखिन्छ । यसै घटनाको सिलसिलामा कुटनितिज्ञहरुको ब्यापक दौडधूप त भयो भयो, भरतीय पक्षले चिनिया पक्षलाई आरोप लगाइदिएपछि केही जटीलता समेत थपिन पुगेको देखिन गयो । यस पटकको गणितिय खेलको शुरुवात भैसकेपछि सबैको ध्यान तान्न समर्थ चौथो ठुलो पार्टीभित्र लाज लाग्दो घटना मात्र देखा पर्नुका साथसाथै भारतीय पक्षले दिएको चुनौती प्रकाशमा आयो । सत्ता समीकरण धरापमा नपरोस भन्नाका खातिर नेका र एमालेले गच्छेदार समूहलाई बहुमत बनाइ आधिकारिक बनाउन आबस्यकताभन्दा धेरै मन्त्रीहरु दिन बाध्य भएको देखिन्छ ।
सर्बोच्च अदालतका न्यायाधीशद्वय दामोदरप्रसाद शर्मा र राजेन्द्रप्रसाद कोइरालाको संयुक्त इजलासले प्रधानसेनापति कटवालको उमेर विवादसम्बन्धी मुद्दामा गत वैशाख २३ गते व्यक्तिगत फाइल झिकाउने आदेश गरेको थियो र त्यस आदेशानुसार सर्बोच्चले दुईपटक पत्रमार्फत जङ्गी अड्डालाई ताकेतासमेत गरिसक्ता पनि अझसम्म प्रधानसेनापति कटवालको व्यक्तिगत फाइल सर्बोच्च अदालतमा नपुगेको प्रसंग अहिले ब्यापक रुपमा उठिरहेको छ । यस प्रसंगलाई अहिले बढिरहेको राजनीतिक घटनाक्रमसंग अलग राखेर हेर्नुभन्दा एकार्कामा घनिस्ट रुपमा अन्तरसंबन्धित भएको घटनाकै रुपमा नै हेरिनु पर्ने हुन्छ । किनकि राजनीतिक पार्टीहरुको बिभाजित अवस्थाको भरपूर फायदा कटुवालले लिएको देखिन्छ र यी सब घटनाको संभाबना नेका प्रतिपक्षमा बस्नुको परिणाम मान्न सकिन्छ । कथंकदाचित घटनाहरु अनाबस्यक किसिमले अगाडि बढदै गएर अनुमान गरिएका केही दुर्घटना भएको खण्डमा देशमा ठूलो अनिस्ट हुन सक्छ र त्यस्को लागि जिम्मेवार संबिधान सभाको निर्वाचनपस्चात आफ्नो सीमित स्वार्थको लागि अन्तरिम संबिधानमा गरिएको परिवर्तन नै हुनेछ भन्ने कुरामा संदेह छैन ।
यसरी के स्पस्ट हुन्छ भने मुखले संधै देश र जनताको लागि भनेर रटेर कहिल्यै नथाक्नेहरुले व्याबहारिक रुपमा देश र जनताको लागि कहिल्यै सोच्नै सकेनन र संधै जतिसुकै निर्लज्जतालाई स्वीकार्न परे पनि कुर्सी नै उनीहरुको लागि सर्बाधिक महत्वको बिषय बन्न पुग्यो । जनताले दिएको पाठलाई पनि अंगीकार गर्न सकेनन बरु अझै जनतालाई नीतिगत रुपमा आँट गर्न नसके पनि व्याबहारिक रुपमा भने अस्तित्वहीन ठानी आँफैलाई सर्ब शक्तिमान ठान्ने पुरानै सोंचले ग्रस्त छन नेता र पार्टीहरु – दिनानुदिन देखा परेका घटनाहरुले यही प्रमाणित गर्छ । उनीहरुको यस्तै मानसिकताले गणतन्त्र प्राप्ती पछि पनि देशमा देखा पर्ने पुरानै निर्लज्ज प्रa[तिहरुको पुनराa[तिले गर्दा जनता निराश निराश हुन वाध्य छन । त्यो बाध्यता अब के कस्तो रुपमा प्रस्फुटन हुने हो त्यो भने अब हेर्न बाँकी नै छ र संभबत त्यो सकारात्मक परिवर्तन दायक हुनेछ ।
वेलायत जुन, २००९
http://www.nepalarab.com/articles_view.php?id=376
http://www.samudrapari.com/detail.php?article_id=2257&cat_id=5
http://www.facebook.com/note.php?note_id=122543171275
No comments:
Post a Comment